Krajobraz po kolei, czyli wieża ciśnień w Koźlu Porcie i coś jeszcze.

fot. 1. Kędzierzyn-Koźle Port. Wieża ciśnień 2011/12.

Wieża ciśnień w Koźlu Porcie wchodziła w skład 5 wież tego typu usytuowanych na terenach kolejowych Kędzierzyna-Koźla. Wszystkie one znajdują swoje miejsce w historii miasta i rejestrze zabytków. Ta z Portu figuruje pod nr 2308/92 z dnia 22.04.1992 r.
Według ewidencji gminnej i danych zabytku u Opolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków wieża pochodzi z 1905 roku i stanowi element infrastruktury kolejowej.

 


Linia kolejowa przebiegająca przez Koźle Port została otwarta 1 grudnia 1876 roku. W ciągu kilku następnych lat powstał tu przystanek kolejowy Klodnitz, Cosel Hafen (Kłodnica, Koźle Port).
W opracowaniu karty zabytku z 1991 r.  dr. St. Januszewski wskazał przynależność wieży do PKP.
Nie śmiałbym podważać tego opracowania. Jednak moje wątpliwości wzbudzają informacje z innego źródła gdzie wieża ciśnień przewija się kilkakrotnie.
Oto bowiem w 1892 r. przy linii kolejowej wybudowano pierwszą część fabryki celulozy – Die Cellulose-Fabrik Feldmuhle in Cosel.
Była to ta część bliżej kozielskiego portu, za torami.
Dla potrzeb fabryki dobudowano bocznicę kolejową, która przetrwała do lat 90-tych XX wieku, a może i jeszcze kilka lat dalej. Miejsce budowy naszej wieży znalazło się pomiędzy torami linii kolejowej w kierunku Nysy, a rzeczoną bocznicą zakładów celulozy.

Z końcem sierpnia 1899 roku fabryka celulozy została rozbudowana i po drugiej stronie linii kolejowej (czyli jadąc od Koźla ul. Portową po lewej stronie przed torami) wybudowano zakład nr II.
I nie było by w tym nic istotnego gdyby nie to zdjęcie z książki Herberta Probe „Kronika Zakładów Papieru i Celulozy w Koźlu Port O/S , Chronik der Papier- und Zellstofwerke Feldmuhle AG in Cosel – Oderhafen O/S”, na którym widzimy nasza wieżę ale w 1900 roku,

Fot. 2. Kędzierzyn-Koźle Port. Widok na fabrykę celulozy. Zdjęcie z okresu ok. 1900 r.

zaraz obok mamy kolejną fotografię z 1904 roku.

Fot. 3. Kędzierzyn-Koźle Port. Widok na fabrykę celulozy. Zdjęcie z 1904 r.

Jaka była więc prawidłowa data zbudowania wieży?
Jakie było jej pierwotne przeznaczenie skoro z treści książki można wysnuć wniosek, że stanowiła element zakładów celulozy a nie infrastruktury kolejowej?

Dla zachowania ciągłości informacji dodam, że po 1945 r. część I zakładów celulozy przekształcona została w magazyny Przedsiębiorstwa Hurtu Spożywczego, natomiast część II w zakłady produkcji maszyn KOFAMA.

Zadaniem takiej wieży ciśnień było odżelazienie wody, pozyskiwanej przeważnie z własnej studni, a następnie dostarczenie jej do obiektów kolejowych, przemysłowych i używanych przez ludzi. W dolnej części wieży znajdował się metalowy zbiornik, w którym dochodziło do odżelazienia wody, następnie pompowana ona była do górnego zbiornika i stąd rurami rozprowadzana dalej. Umieszczenie wody w zbiorniku usytuowanym nad poziomem obiektów docelowych powodowało ciśnienie i dzięki temu woda tryskała z kranu tam gdzie miała tryskać, a niekiedy z dziury w rurze tam gdzie nikt by tego nie przewidział.

Wieża w Koźlu Porcie eksploatowana była do 1988 roku. W latach 60-tych XX wieku odłączono odżelaziacz i od tej pory woda nie nadawała się do spożycia a jedynie do celów technologicznych. Po ekspertyzie z lat 1986/88 zrezygnowano z dalszej eksploatacji wody z wieży i zdecydowano się na używanie wody z wodociągu miejskiego (1).

Co wiemy o architekturze wieży?

Fot. 4. Kędzierzyn-Koźle Port. Wieża na zdjęciu z 1991 r.

„Jest to wieża o murowanym trzonie stożkowym dźwigającym betonową, cylindryczną głowicę (grzybek)…
W architekturze twórcy tych wież posługiwali się językiem historyzmu, odwołując głównie ku tradycji „romanizującej”.
W neoromańskich ciężkich formach utrzymano trzon wieży dźwigający lekką, dynamiczną formę partii zbiornikowej. Mocny kontrast geometryczny, nowożytnej formy głowicy z tradycyjną monumentalną formą postawy stwarza wrażenie zaufania do techniki.
Tak językiem architektury i sztuki podkreślano i wyeksponowano miejsce techniki w krajobrazie kulturowym(2)

Kubatura wieży wynosi 300 metrów sześciennych, zaś pojemność zbiornika 50 metrów sześciennych”(3).

W dokumentacji wieży przechowywanej w archiwach Opolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków znajdziemy też kilka fotografii wykonanych przez dr. St. Januszewskiego w 1991 r.
Zdjęcia z dokumentacji i fotografie na stronie Urzędu Miasta K-K z lat ok. 2010 to praktycznie ostatnie zdjęcia wieży ciśnień w Koźlu Porcie.

Fot. 5. Skrin z Gminnej Ewidencji Zabytków Kędzierzyn-Koźle.

Po likwidacji firmy Przedsiębiorstwo Hurtu Spożywczego nastały ciężkie czasy dla zabudowań dawnej fabryki celulozy (tej za torami).
Zostały sprzedane, a na przestrzeni kilku następnych lat (w okresie 1998 – 2012) zniknęły z krajobrazu Koźla Portu. Wraz z nimi, nie wiadomo kiedy, ale na pewno ok. 2011 r.  zniknęła wieża ciśnień, najstarsza z pięciu wież na terenie Kędzierzyna-Koźla, która figuruje nadal w rejestrach zabytków.

Zabudowania zakładu II przetrwały do dzisiaj.

Fot. 6. Kędzierzyn-Koźle Port. Zdjęcie z 1991 r. Wieża za wałem kolejowej bocznicy, na krawędzi którego widać jeszcze wzmocnienia betonu. W tym miejscu zrzucano drewno z wagonów do zakładów celulozy co widać na kolejnej fotografii.
Fot. 7. Kędzierzyn-Koźle Port. Tak to wyglądało ponad 100 lat temu.

Prawdopodobnie nie poznamy już odpowiedzi na moje pytania co do wieku i przeznaczenia wieży.
Nie jest to chyba nikomu potrzebne, tym bardziej, że możemy ją oglądać tylko w książkach, na pocztówkach lub u pasjonatów fotografii i poczytać o niej w stosownych rejestrach.

Nie każdy wie, że w tym miejscu jest jeszcze jedna ciekawa rzecz. To pozostałość po zakładzie I i II fabryki celulozy. Przejazd pod linią kolejową, który łączył obydwa te zakłady.

 

Fot. 8. Kędzierzyn-Koźle Port. Widok na plac składowy drewna na terenie II zakładu. Za wałem kolejowym widać zakład I i wieżę ciśnień. W wale po prawej stronie jest przejazd pod torami, zbudowany dla potrzeb komunikacji obydwu zakładów w 1904 r.

Przejazd został zbudowany w 1904 roku i nie jest ujęty ani w rejestrze zabytków ani w gminnej ewidencji.

Fot 9. Kędzierzyn-Koźle Port. Zapomniany przejazd pod linią kolejową wybudowany w 1904 r.
Fot 10. Kędzierzyn-Koźle Port. Zapomniany przejazd pod linią kolejową wybudowany w 1904 r. Widok od str. zakładu I.
Fot 11. Kędzierzyn-Koźle Port. Zapomniany przejazd pod linią kolejową wybudowany w 1904 r. Widok od str. zakładu II.

Ciekawe jak długo wytrzyma w kolejowym zapomnieniu?
Znając obecne krajobrazy kolei jego czas może dobiec końca już wkrótce…

edit 15.09.2022:
Wieża nadal figuruje w rejestrze zabytków, teraz z dopiskiem „obiekt wyburzony”.

Załącznik nr 1 do Zarządzenia Nr 1663/GNP/2017 Prezydenta Miasta Kędzierzyn-Koźle z dnia 11 sierpnia 2017 r.
WYKAZ OBIEKTÓW UJĘTYCH W GMINNEJ EWIDENCJI ZABYTKÓW MIASTA KĘDZIERZYN-KOŹLE –
WYKAZ ZABYTKÓW ARCHITEKTURY                                                                                                                                                                                              Na białym tle wpisane są obiekty ujęte w Gminnej Ewidencji Zabytków KK, a te na tle niebieskim i w GEZ i w Rejestrze Zabytków.                                                                                                                                                                                             

Przypisy pod zdjęciem.

Fot. 12 – Tomasz Wasilewski

Przypisy.

1 , 2, 3 – Karta biała opracowania zabytku,  autor dr. St. Januszewski 1991 r., archiwum Opolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Fotografie.
Fot. 1 i 12 – Autor Tomasz Wasilewski , 2011/12.  https://www.tomwasilewski.pl/ https://www.tomwasilewski.pl/
Fot. 2,3,7,8 – pochodzą z książki Herberta Probe „Kronika Zakładów Papieru i Celulozy w Koźlu Port O/S , Chronik  der Papier- und Zellstofwerke Feldmuhle AG in Cosel – Oderhafen O/S”
Fot. 4 i 6 – Karta biała opracowania zabytku, autor dr. St. Januszewski 1991 r., archiwum Opolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
Fot. 9,10,11 – autor 

 

czerwiec 2017 r.

2 Comments on “Krajobraz po kolei, czyli wieża ciśnień w Koźlu Porcie i coś jeszcze.”

  1. Właśnie takiego czegoś szukałam!
    Dziękuje i oby więcej takich artykułów o kędzierzyńsko-kozielskich zapomnianych zabytkach.
    Pozdrowienia

Skomentuj Czytelnik Anuluj pisanie odpowiedzi

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *